Bốn duyên sinh các pháp

Thế giới này là thế giới Duyên khởi.

Không có gì xuất hiện hay mất đi không theo qui luật Duyên khởi. Một đứa trẻ ra đời, không phải tự nhiên mà có. Cần đến tinh cha huyết mẹ (nhân) với bao sự chăm sóc (duyên), đủ ngày đủ tháng (duyên) mới sinh ra. Nhân và duyên phải đủ, pháp (quả) mới hiện thành. Dù khoa học tiến bộ, không cần đến cha và mẹ thì những điều kiện vật lý để đứa trẻ thành hình cũng không thể thiếu. Không có gì xuất hiện ngoài Duyên khởi.

Ngày nay, những tư tưởng như Tự sinh, Tha sinh, Cộng sinh hay Vô nhân sinh không còn chỗ đứng.[1] Bởi ít người có được phần thiền định thâm sâu như người đời xưa. Cái khoảng mà hành giả trụ trong phạm vi thức ấm hay hành ấm[2] nhưng chưa thấu được thực tánh của các ấm, đã xuất hiện những cảnh giới khiến các tư kiến như Tự sinh, Tha sinh, Cộng sinh và Vô nhân sinh xuất hiện. Thấy là chuyện bình thường, nhưng khi cho cái thấy ấy là chân lý, hình thành nên cái gọi là vạn pháp tự sinh, tha sinh v.v… thì mâu thuẫn hiện ra.

Nếu cái thấy đó là chân lý, nó phải mang tính phổ quát. Nếu mang tính phổ quát thì tất cả những gì ta đang thấy đây phải bị qui luật đó chi phối. Nhưng hiện thực thì không có gì tự sinh. Con bò không thể tự hiện thành con bò. Mọi xuất hiện đều cần đến điều kiện (nhân duyên). Xem ra, Tự sinh không mang tính phổ quát, chỉ là pháp xuất hiện theo duyên. Trong cái duyên là thiền định cộng với cái nhân là tập khí[3] của mỗi người, thế giới của tự thân xuất hiện. Tập khí của người này không phải là tập khí của người kia, nên cảnh người này thấy trong thiền định không nhất thiết là cảnh mà người kia phải thấy. Tùy duyên có pháp nên Tự sinh, Tha sinh v.v… vẫn không ra ngoài Duyên khởi.

Ngày nay, với cái nhìn của các nhà vật lý thiên văn hiện đại, việc cho có một vị thượng đến sinh ra muôn loài (Tha sinh) bị bác bỏ hoàn toàn. Vì thời gian xuất hiện đồng thời với không gian. Trong Giai Điệu Bí Ẩn và Con Người Đã Tạo Ra Vũ Trụ, giáo sư Trịnh Xuân Thuận nói: “Vật lý hiện đại cho rằng thời gian và không gian được tạo ra đồng thời với vũ trụ. Khái niệm này không phải là mới. Ngay từ thế kỷ thứ IV sau công nguyên, chính thánh Augustin đã viết rằng thế giới không phải được tạo ra trong thời gian và không gian. Thật là khôi hài nếu nghĩ rằng đức Chúa Trời phải đợi một khoảng thời gian dài vô hạn rồi mới đột nhiên quyết định tạo ra vũ trụ. Cụm từ sáng tạo ra vũ trụ phỏng còn ý nghĩa gì nếu thời gian không tồn tại và chỉ xuất hiện cùng với vũ trụ?”. Cho nên, nếu thấy có thượng đế sinh ra muôn loài để hình thành nên tư kiến Tha sinh, thì cái thấy ấy cũng chỉ là cảnh giới tâm thức của vài người. Nó không mang tính phổ quát để hiện thành chân lý. Mọi thứ chỉ như ngủ rồi mộng. Mộng của người này không hẳn đã giống mộng của người kia.

Cộng sinh và Vô nhân cũng như thế. Chỉ là pháp tùy duyên, không mang tính phổ quát để có thể hiện thành thực lý, dù chỉ là thực lý ở thế gian.    

BỐN DUYÊN SANH CÁC PHÁP

Lăng-già, Thập Nhị Môn Luận cũng như trong luận Thành Duy Thức có đề cập đến bốn loại duyên, từ đó có các pháp. Nhân duyên. Thứ đệ duyên. Duyên duyên. Tăng thượng duyên. Các pháp ở thế gian khi xuất hiện sẽ chịu sự chi phối của một, hai, ba hay cả bốn duyên đó. Tùy theo cách diễn tả tổng quát hay chỉ nhấn mạnh ở mặt tâm thức mà cách diễn giải có khác nhau, nhưng nghĩa lý thì không khác.

Nhân duyên

Trong Thập Nhị Môn Luận, Bồ-tát Long Thọ nói về Nhân duyên như sau: “Nhân duyên, là chỗ mà pháp từ đó sinh ra, đang từ đó sinh ra, sẽ từ đó sinh ra”. Do những yếu tố (điều kiện) nào đó mà một sự việc hay một sự vật (nói chung là mọi hiện tượng thuộc tâm hay vật) xuất hiện thì những yếu tố đó gọi là duyên, cũng gọi là nhân, cũng gọi là nhân duyên (đối với quả đã xuất hiện). Với điều kiện đó thì tất cả pháp hữu vi đều là pháp duyên sinh.   

Lăng-già phân nhân duyên sinh thành hai loại: Nội duyên và ngoại duyên.

Ngoại duyên: Chỉ cho những gì thuộc phạm vi ngoại cảnh.

Đất, nước, nhân công v.v… là nhân duyên tạo ra bình (quả).

Sợi, nhân công, máy dệt v.v… là nhân duyên tạo ra vải.

Đó là phần nhân, duyên, quả được nói ở mặt đơn giản nhất.

Ở các lãnh vực như chính trị, xã hội, kinh tế, giáo dục, tâm lý, triết lý, văn hóa, nghệ thuật v.v… mọi ứng dụng của nó đều không ra ngoài Nhân quả.

Muốn có một kết quả tốt trong học tập, đòi hỏi người học phải học hành nghiêm túc (nhân), giáo viên phải có trình độ về chuyên môn v.v... (duyên).

Muốn biết về một cái chết, phải dựa vào khá nhiều yếu tố hoặc ít nhất là một điều kiện đưa đến cái chết đó. Không có việc tự nhiên mà chết. Thấy tự nhiên chết là do nhân duyên tạo ra cái chết đó vi tế hơn sự nhận thức của mình. Cũng tùy vào điều kiện cố ý hay sơ xuất mà tội trạng được định hình nhẹ hay nặng v.v...

Mọi thứ không ra ngoài Nhân duyên.

Đặc tính của pháp nhân duyên là dù «nhân» không thay đổi mà «duyên» thay đổi thì «quả» có thể thay đổi. Như xoài Hòa Lộc ngọt và thơm, nhưng mang trồng ở một vùng ở miền Bắc thì chua. Duyên thay đổi nên tính chất của quả đổi khác. Y vào tính chất đó, con người có thể thay đổi mọi việc theo ý mình dù ở lãnh vực nào, với điều kiện là tìm ra đúng nguyên nhân của nó. Nói đúng hơn là tìm ra đúng liên hệ nhân quả của nó, và thay đổi cái nhân ấy.

Thế giới ngày trở nên phong phú và đa dạng là nhờ biết ứng dụng nhân - duyên - quả vào đời sống thuần thục. Nhân duyên hiện diện trong từng sự, từng việc. Mọi hành tác của con người đều không ra ngoài nhân duyên, nhưng thường là do tự phát theo kinh nghiệm hơn là nắm được thực lý chi phối thế giới này.

Nội duyên: Chỉ cho những loại duyên có liên quan đến tâm.[4] Như vô minh, ái, nghiệp v.v… là nhân duyên sinh ra ấm, giới, nhập.

Thân tâm và hoàn cảnh mà một chúng hữu tình đang có đây, là kết quả của những gì mà chúng hữu tình đó đã tạo tác trong quá khứ, thông qua ba thứ thân, ngữ và ý, trong đó ý là kẻ chủ đạo. Những hành tác đó được các duyên tham, sân, si (phiền não chướng) hỗ trợ mà có cái thân phần đoạn như hiện nay xuất hiện.

Nhân - duyên - quả nói ở mặt này đòi hỏi ở người đời một niềm tin nhiều hơn là một sự hiểu biết rõ ràng như loại nhân quả thuộc ngoại duyên vừa nói. Bởi sự nhận thức của người đời còn bị hạn cuộc trong nghiệp thức chúng sinh. Chỉ thấy gần không thấy xa, thấy trước mắt không thể thấy sau lưng v.v... thành nhân quả đối với những gì xảy ra trong hai đời trở lên khó mà nhận được. Trong khi nhân quả thuộc nội duyên không chỉ xảy ra trong một đời mà có liên hệ khá nhiều đời. Nhân, có khi thuộc quá khứ mà phải mấy đời sau mới đủ duyên hiện quả. Như chuyện nhân quả xảy ra với tác giả cuốn Thủy Sám. Vì thế, ngoại trừ những ai đã được huân tập niềm tin đối với nhân quả, hoặc trong hiện tại, nhận liền được cái quả mà mình vừa gieo nhân, thì đa phần còn lại đối với mặt nội duyên này, ít người tin nhận.

Không tin thì hành xử lầm nhân lộn quả, không phải mọi hành tác có thể ra ngoài nhân quả.

Phật dạy muốn sung túc giàu có thì phải bố thí hay cúng dường. Trộm cắp chỉ đưa đến đói nghèo. Trộm cắp nói đây chỉ cho các hành động thu vào không mang tính chính đáng. Nhưng hiện tại, đa phần thường làm ngược lại. Lầm trộm cắp là nhân của giàu có và thực hành điều đó rất mau mắn. Việc gì lợi mình hại người đều làm được và làm mạnh khi đủ duyên. Đó là đang gieo cái nhân nghèo khó và khổ nạn trong tương lai. Đủ duyên cái quả hiện thành.

Nếu hiện tại do trộm cắp mà thấy phát sinh giàu có thì phải hiểu trộm cắp chỉ là phương tiện để những phúc thiện đã gieo trong quá khứ thành hình. Vì vậy, nhận cho được nhân nào cho ra quả nào trong đời sống hiện nay không phải dễ. Muốn nhìn đúng mối liên hệ nhân quả của một pháp đòi hỏi phải có trí tuệ, không thì phải có niềm tin đối với kinh luận. 

Thứ đệ duyên

Long Thọ nói: “Pháp trước diệt, thứ lớp sinh”. Là muốn nói đến cái duyên khiến dòng tâm thức nối tiếp tương tục. Nó là cái nhân sinh ra nhân quả tương tục và sinh tử tương tục. Trong Đại Thừa Khởi Tín Nghĩa Ký, Tổ Hiền Thủ nói: “Khi các thánh nhân lìa bỏ vọng niệm thì không có cảnh giới này. Đã không có cảnh giới này thì biết cảnh giới này từ vọng mà sinh”.  Đời sống của chúng ta được tiếp nối, chết đây sinh kia là do dòng vọng niệm. Liên tục nối kết nhau là do cái nhân Thứ đệ duyên này.  

Pháp trước diệt là điều kiện để pháp sau sinh. Pháp trước nếu không diệt thì pháp sau không thể sinh. Chỉ nói pháp trước mà không nói pháp sau, chỉ nói thứ lớp sinh mà không nói “cái gì” thứ lớp sinh, vì “cái gì” đó bao gồm cả niệm trước lẫn niệm sau. Niệm sau sinh rồi trở thành niệm trước, tiếp tục diệt làm điều kiện cho niệm sau sinh. Cứ thế mà tương tục không dứt.

Nếu không đặt vấn đề dứt vọng thì dòng tương tục đó cứ thế mà tương tục. Nhân quả tương tục và sinh tử tương tục là quả của Thứ đệ duyên. Dứt được duyên này cũng có nghĩa là dứt được sự tương tục của nhân 
quả và sinh tử.

Sở duyên duyên

Đối tượng của năm giác quan, kinh luận gọi là Sở duyên[5].

Nói chi tiết, thức A lại da, do lực nhân duyên mà khi tự thể sinh khởi, trong thì biến làm chủng tử và thân có các căn, ngoài thì biến làm khí thế gian, rồi lấy cái biến ra đó làm cảnh sở duyên của mình”[6]. Với Mạt na, tàng thức vừa là sở y vừa là sở duyên. Còn sáu trần (sắc, thanh v.v…) là cảnh sở duyên của sáu thức.   

Với cảnh Sở duyên là sắc, thanh, hương, vị, xúc, nếu khởi thân nghiệp, khẩu nghiệp, khởi tâm vương tâm sở[7] thì Sở duyên trở thành Sở duyên duyên.[8] Theo Bồ-tát Trần Na, Sở duyên duyên là do thức năng duyên nắm giữ tướng đã khởi (tướng này phải có thật thể) [9] rồi nương tướng đó mà sinh “sắc cực vi” v.v… Nghĩa là, tướng nào có thật thể và có thể khiến các thức sinh khởi, tướng đó gọi là Sở duyên duyên.[10] Vì nơi cảnh Sở duyên mà duyên lần nữa, nên gọi là Sở duyên duyên.

Sở duyên duyên là một trong các duyên khiến nhân quả xoay vần. Lành có. Dữ có.

Bồ-tát Long Thọ, sau khi nhận ra ái dục chỉ mang lại khổ đau cho con người, liền vào rừng ẩn tu. Được một vị Tỳ kheo trao cho cuốn kinh, nhưng không cảm thấy thỏa mãn với những gì mình đã đọc. Thời gian đó, Bồ-tát thay y mới, lập giới mới, xây một nhà thủy tinh và nghỉ trong đó. Nhân việc này, nẩy sinh hai loại tư tưởng khác nhau. Một, cho Long Thọ vì lòng bi mẫn đối với chúng sinh, ngài muốn tìm ra phương tiện lợi ích cho đời sau nên làm các việc đó. Một, cho Long Thọ do hàng phục được nhiều ngoại đạo mà tâm sinh cao mạn, nên hiện ra các tướng đó.

Cùng một cảnh Sở duyên, nhưng tùy chỗ nghĩ của mỗi người mà tính chất của cảnh thành khác. Phần khác đó khiến Sở duyên trở thành Sở duyên duyên.

Người đã khởi tâm cho Bồ-tát Long Thọ cao mạn, là đang gieo cái nhân không tốt, khó tránh được cái quả chẳng lành khi đủ duyên. Chưa kể một khi đã khởi tâm cho ngài cao mạn thì khó mà học được gì ở ngài. Coi như bít lối vào Trung đạo của mình. Trong trường hợp này, Sở duyên duyên là cái nhân sinh ra cái quả không lành. Trường hợp ngược lại, ta có loại Sở duyên duyên làm phát sinh cảnh giới lành.

Trong đời sống bình thường đây, ta dễ sống với cái nhân là Sở duyên duyên hơn là sống với chính cảnh Sở duyên. Ta hay nhầm lẫn giữa cái thật hiện hữu và một cái hiện hữu đã thông qua lăng kiến của mình. Hay nhầm lẫn giữa một người giảng pháp và một người giảng pháp hay. Tư tưởng “hay” hòa nhập với “đối tượng được nhận biết” nhanh đến mức cứ như chúng là một. Từ đó phát sinh ít nhất hai cái nhìn khác nhau dù trên cùng một đối tượng. Tâm rơi vào nhị biên phân biệt. Sinh tử theo đó tương tục.   

Không phải chỉ có người đời mới không tách bạch được cái gì là thực tại, cái gì là cảnh Sở duyên và cái gì là Sở duyên duyên. Ngay cả người tu, dù là tu Phật, vẫn chưa thể tách bạch được các cảnh giới ấy. Trên cảnh, tùy theo quan niệm đã huân từ trước mà khởi tâm, nhưng hay cho cảnh mình thấy là chân lý. Thế giới nẩy sinh bao vấn đề cũng vì đó. Vì đã biến Sở duyên thành Sở duyên duyên. Khổ và lạc theo đó mà xuất hiện. Sở duyên duyên trở thành duyên khiến người đời thông qua đó mà trả quả và gây nhân, Bồ-tát thông qua đó mà phát huy hạnh nghiệp.

Một khi chúng ta chưa ý thức rõ thế nào là cảnh Sở duyên, thế nào Sở duyên duyên thì loại Sở duyên duyên này vẫn chi phối toàn bộ đời sống của mình.

Với một số nhà Vật lý thiên văn, cái gọi là “cội gốc của vạn pháp” có thể chư vị còn mơ hồ, nhưng trong điều kiện làm việc của mình, chư vị lại hiểu khá tường tận về loại Sở duyên duyên này, dù không hề biết đến cái tên Sở duyên hay Sở duyên duyên.

Vào thời kỳ đầu, khi Galilê sử dụng kính thiên văn để nhìn thấy cái gọi là “thực tại tuyệt vời” thì các đồng nghiệp của ông vẫn không mấy tin về điều đó. Bởi dụng cụ thiên văn bao gồm các thấu kính có khả năng làm lệch tia sáng và phóng đại các ảnh thì chúng vẫn có thể tạo ra những ảo ảnh quang học. Và những gì chúng ta thấy đó có thể chỉ là sản phẩm của những ảo ảnh quang học. Song dù những hạn chế về máy móc có thể khắc phục được thì vẫn có một thứ “không thể khắc phục được, đó là con người và bộ não của chúng”.[11]

“Con người không thể quan sát tự nhiên một cách khách quan. Bởi vì luôn có sự tương tác bên trong và bên ngoài của họ. Sự tiến triển của thế giới bên trong thường xuyên có ảnh hưởng đến sự cảm nhận thế giới bên ngoài và ngược lại sự tiếp xúc của thế giới bên ngoài cũng sẽ làm biến đổi thế giới bên trong”.

“Trong suốt quá trình được đào tạo nghề nghiệp, thế giới bên trong của các nhà khoa học bị nhồi nhét bởi các khái niệm, mô hình và các lý thuyết. Do đó thế giới bên ngoài khi được phóng chiếu bằng cái nhìn của thế giới bên trong không còn cho phép các nhà khoa học nhìn được các sự kiện “trần trụi” và khách quan mà không có sự giải thích nào. Ngay cả những người khách quan nhất trong số các nhà nghiên cứu cũng có những thiên kiến. Những thiên kiến này (gọi chung là hình mẫu) đóng vai trò là động lực trong tiến trình khoa học. Không có một quan niệm được tiếp nhận từ trước (tức coi như không có hình mẫu nào hết) thì trong vô số thông tin mà thiên nhiên gởi cho, nhà khoa học không thể lựa chọn được những thông tin và sự kiện quan trọng có khả năng nhất trong việc phát hiện những qui luật và nguyên lý, là những yếu tố mang nhiều thông tin nhất. Chính vì vậy mà thực tại không tránh khỏi bị thế giới bên trong của các nhà khoa học làm cho biến đổi và chúng ta chỉ sẽ thấy những thứ mà chúng ta muốn thấy mà thôi”.

Đa phần các cái nhìn đều bị chi phối bởi những tri kiến mà chúng ta đã huân tập sẵn trong tâm thức. Thế giới chung quanh không còn được nhìn đúng như chính nó. 

Trong nhà thiền, mọi nỗ lực tu hành của thiền sinh đều nhắm vào việc xa lìa dần loại Sở duyên duyên này, dù là thiện hay bất thiện. Trả cảnh về đúng vị trí của nó. Tức “Tâm trụ tự tâm. Cảnh trụ tự cảnh”.[12] Có vậy, mới hy vọng sống lại được với cái gốc chân thể, là cội nguồn chân thật từ đó phát sinh vạn pháp, là sở y của Sở duyên và Sở duyên duyên. Song với cái nhìn của đa số người đời, việc không có một suy niệm nào đối với vạn vật vạn sự ở thế gian là việc không thể làm được. Thật ra không phải vậy. Mọi thứ đều do huân tập mà có. Không huân tập nữa thì mọi thứ thành không.  

Tăng thượng duyên

Tăng thượng duyên là loại duyên mà nhờ nó các duyên khác có thể phát tán hoặc theo chiều thuận hoặc theo chiều nghịch. Long Thọ nói: “Cái này có nên cái kia có”.[13] Cái này làm duyên tăng thượng cho cái kia. Theo đó thì ba duyên trên cũng mang hình thức Tăng thượng duyên, nhưng duyên này chỉ chung cho tất cả những duyên còn sót lại, không thuộc ba duyên trên.[14]

Tăng thượng duyên có ở cả mặt nội duyên lẫn ngoại duyên.        

Quả báo của thiện nghiệp là sung túc, danh vọng, sắc đẹp v.v… Chúng có thể là duyên để thiện nghiệp trong hiện tại có điều kiện phát triển nhưng cũng có thể là duyên khiến ác nghiệp có điều kiện tăng thạnh. Trong điều kiện đó, sung túc, danh vọng v.v… mang hình thức của Tăng thượng duyên.

Tùy điều kiện đất và nước ở mỗi miền mà thanh long phát triển tốt hay xấu. Đất và nước khiến thanh long phát triển tốt vừa mang tính Nhân duyên, vừa mang tính Tăng thượng duyên theo chiều thuận. Khiến thanh long phát triển èo uột thì đất và nước đó vừa mang tính Nhân duyên, vừa mang tính Tăng thượng duyên theo chiều nghịch. Nói Nhân duyên, vì nhờ sự nhóm họp của các duyên như hạt giống, đất, nước v.v… mà có cái quả thanh long. Nói Tăng thượng duyên, vì có đất tốt và nước tốt mà có thanh long tốt, đất và nước không tốt thì có thanh long không tốt. “Cái này có nên cái kia có” là hình thức của Tăng thượng duyên. Đây cũng là duyên góp phần cho sự tăng trưởng của dòng tương tục. 

VÌ SAO TRUNG LUẬN PHỦ ĐỊNH 4 DUYÊN?    

Duyên khởi chi phối mọi hiện tướng ở thế gian như thế, vì sao Trung luận lại phủ định bốn duyên?

Trong các bài kinh thuộc hệ A-hàm, Đức Phật cũng khẳng định Duyên khởi là thực lý chi phối thế gian này.[15] Nếu là thực lý, sao lại phá và sao có thể phá được?

Phá tướng hiển tánh

Phủ định, vì Duyên khởi tuy là thực lý, nhưng chỉ là thực lý ở thế gian. Tức chỗ nào có không và thời gian, chỗ đó Duyên khởi tồn tại chi phối tất cả. Nó thuộc về mặt hiện tượng. Ở mặt bản thể, là chỗ phi không và thời gian, Duyên khởi không tồn tại. Đó là “chỗ” mà Lục Tổ nói: “Bồ-đề vốn không cây / Gương sáng cũng chẳng đài / Bản lai vô nhất vật / Chỗ nào có bụi bậm”.[16] Tâm Kinh Bát-nhã nói: “Không có sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Không có mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý. Không có sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp v.v…”. Không tất cả thì Duyên khởi nương đâu mà tồn tại? Vì thế, tuy là thực lý nhưng chỉ là thực lý ở thế gian, là thực lý của người trong mộng. Nói trong mộng nhưng không phải với người tỉnh mộng Duyên khởi không có tác dụng. Khi dùng hóa thân vào cõi mộng giáo hóa chúng sinh, chư vị vẫn phải theo luật ấy mà đi.  Phật ra đời với thân tướng của Tất-đạt-đa vẫn không thoát khỏi sinh, già, bệnh, chết. Mọi hành tác của ngài không ra ngoài Duyên khởi. Chỉ vì thấu được cội nguồn chân thật của tất cả pháp mà dù bị chi phối, vẫn không bị ràng buộc, đến và đi chỉ do ứng tâm mà hiện. Đó là lý do Duyên khởi được gọi là thực lý. Nhưng chỉ là thực lý ở thế gian nên vẫn phá được.

“Không” nên Duyên khởi. Thấy các pháp duyên khởi thì biết tánh các pháp là “không”.

Tánh đó, kinh luận gọi là Phật tánh, Vô sinh, Không hai, Bản lai vô nhất vật v.v…  là tánh thể mà tất cả chúng sinh và Phật đồng có, chỉ do vô minh mà không nhận thấy, cũng không dụng được, phải theo nghiệp lực mà chuyển. Kẻ không bị nghiệp lực trói buộc lại an trụ nơi hóa thành, đánh mất công hạnh và diệu dụng của bản tâm. Phá, chính là phá tướng Nhân duyên để hiển tánh Nhân duyên. Là phá mặt hiện tượng, giúp nhận ra bản thể. Là nhận ra tánh thể vô sinh của chính mình, cũng là cội nguồn chân thật của tất cả pháp. Phật thể đã hiển thì tướng và dụng của Phật cũng sẽ hiển.

Phá sự chấp thủ đối với bốn duyên  

Phá nhân duyên, là để chúng sinh không chấp vào nhân duyên. Bởi không chấp thì mới có thể trực nhận lại được tánh thể lìa các chấp thủ. Vì thế, phá bốn duyên còn mang ý nghĩa là phá tâm chấp thủ của chúng sinh đối với bốn duyên.

Hạng chúng sinh nói đây, không phải là hạng chúng sinh bình thường với đầy đủ tham sân si mà chính là chư vị Nhị thừa và Bồ-tát thuộc Tam hiền.[17]  Đây là y theo tâm mà nói, không y theo hình tướng. Bởi hạng chúng sinh bình thường khó mà nghe được tên bốn duyên. Với lý nhân quả ở thế gian có khi còn chưa tin nhận, huống là hiểu sâu về bốn duyên để sinh tâm chấp thủ đối với bốn duyên? Phải là hàng nội giáo hiểu khá tường tận về giáo pháp của Như Lai, nhưng chưa thấu được chỗ rốt ráo mà Như Lai đã thấu, mới sinh tâm chấp thủ đối với bốn duyên.

Phá bốn duyên là muốn giúp chư vị nhận ra được thực tánh của bốn duyên, là nhận ra được cội nguồn chân thật của tất cả pháp, lìa hóa thành chứng bảo sở. Vì thế, nói phá bốn duyên mà thực là phá vào tâm chấp thủ đối với bốn duyên, không phải hủy hoại chính bốn duyên. Pháp vốn như, có gì phải hủy hoại?  

---

[1] Trung Luận.

[2] Kinh Thủ Lăng Nghiêm. Phần Ngũ Ấm Ma. Phạm vi Thức ấm.

[3] Kinh Thủ Lăng Nghiêm.

[4] Ngoại cảnh cũng không lìa tâm mà có, nhưng phân ngoại, phân nội và nói có liên quan đến tâm, là muốn nói đến mặt nổi trội là ở tâm hay vật theo cái nhìn của chúng sinh hiện tại.

[5] Thành Duy Thức Luận – HT Thích Thiện Siêu dịch và chú, ấn hành 1996 – Trang 222 ghi: “Luận Trang Nghiêm nói: Năm căn của Như Lai mỗi căn duyên đủ năm cảnh”. Trang 223 ghi: “Khế kinh nói: “Nhãn thức thế nào? Đó là thức nương nhãn căn liễu biệt các sắc. Nói rộng cho đến ý thức thế nào? Là thức nương nơi ý căn liễu biệt các pháp”. Kinh kia chỉ nói riêng chỗ nương của sáu thức (nhãn căn v.v…) với kiến phần (liễu biệt) và cảnh sở duyên của nó (sắc v.v…)  khi ở địa vị chưa chuyển y. Còn khi ở địa vị đã chuyển y thì căn sở y và cảnh sở liễu của sáu thức chung thông như trước nói (là chỉ cho những gì nói ở trang 222”.    

[6] Thành Duy Thức Luận. Đại Tạng Kinh 31. No 1582, quyển 2 ghi: “阿賴耶識因緣力故自體生時。內變為種及有根身。外變為器。即以所變為自所緣”.

[7] Nói theo Thành Duy Thức Luận là “khởi thức”.

[8] Thập Nhị Môn Luận. Bồ-tát Long Thọ tạo. Cưu ma La Thập dịch. Đại Tạng Kinh 30. No 1568.  

[9] Nghĩa “thật” trong thế giới tương đối.

[10]Luận Quán Sở Duyên Duyên. Bồ-tát Trần Na tạo. Huyền Trang dịch. Đại Tạng Kinh 31. No 1624. Ghi “所緣緣者。謂能緣識帶彼相起及有實體。令能緣識託彼而生色等極微。設有實體能生五識容有緣義。然非所緣。如眼根等於眼等識無彼相故。如是極微於眼等識。無所緣義”: “Sở duyên duyên là, thức năng duyên nắm giữ cái tướng khởi có thật thể đó, khiến thức năng duyên nương đó mà sinh sắc cực vi v.v…. Nếu có thật thể và hay sinh ngũ thức thì vẫn mang nghĩa hữu duyên nhưng không phải là Sở duyên, như nhãn căn đối với nhãn thức, vì không có tướng đó. Như vậy, cực vi đối với nhãn thức v.v… không có nghĩa Sở duyên”.    

[11]Giai điệu Bí Ẩn Và Con Người Tạo Ra Vũ Trụ - Gs Trịnh Xuân Thuận. Phần viết trong ngoặc kép sau đều trích từ đây.

[12] Vạn Pháp Qui Tâm Lục - Thiền sư  Tổ Nguyên - HT Thích Đắc Pháp dịch. 

[13] Thập Nhị Môn Luận. Bồ-tát Long Thọ tạo. Cưu Ma La Thập dịch. Đại Tạng Kinh 30. No 1568.

[14] Thành Duy Thức Luận – HT Thích Thiện Siêu dịch và chú.

[15] Kinh Trung Bộ tập II ghi: “Do duyên sinh, lão tử có mặt. Dù chư Như Lai có xuất hiện ở đời hay không xuất hiện ở đời, bản chất các pháp vẫn thế, vẫn quyết định tánh ấy, vẫn theo duyên như thế”.

[16] Pháp Bảo Đàn Kinh – Lục Tổ.

[17] Đây là nói theo Biệt giáo. Nói theo Viên giáo thì Thập trụ đã thấy được Phật tánh. Ngoài Phật ra, còn lại đều gọi là chúng sinh. 

5 pháp khiến chánh pháp không diệt thời mạt pháp

Mạt pháp là thời kỳ thứ ba sau Chánh pháp và Tượng pháp.

Thời hạn của ba kỳ, có thuyết cho là sau khi Phật diệt độ, Chánh pháp trụ thế 500 năm, Tượng pháp được 1000 năm và Mạt pháp trải qua 10.000 năm. Có thuyết lại cho Chánh pháp và Tượng pháp đều trụ thế 1000 năm còn Mạt pháp thì 10.000 năm. Nhưng cũng có thuyết cho là Chánh pháp trụ thế 1000 năm, nhưng Tượng Pháp thì trải dài đến 10.000 năm như thời Mạt pháp.

Vì sao lại phân ra ba thời? Là y cứ vào việc đầy đủ hay không đầy đủ giáo, hạnh và chứng mà nói. Giáo là giáo pháp đã được nghe. Hạnh, là chỉ cho việc tu hành. Chứng, là chỉ cho việc chứng quả. Chánh pháp là thời mà người học Phật có đủ cả ba việc đó. Nghe pháp rồi ứng dụng tu hành. Tu hành rồi liền chứng quả. Còn thời Mạt pháp, người nghe pháp và hiểu pháp thì nhiều mà ứng dụng pháp tu hành thì hiếm, nên phạm giới thì nhiều và chứng quả thì ít.

Theo Pháp uyển châu lâm, thời Mạt pháp có 5 thứ loạn[1]:

1/ Bạch y xưng làm bậc mô phạm, còn Tỳ kheo vô thức theo đó mà học. Nói về điều kiện cũng như chuyên môn, chư Tăng Ni là những vị trực tiếp thọ nhận giáo pháp của Như Lai, là người có ưu thế hơn về định lực, trí tuệ cũng như kinh nghiệm đối với Chánh pháp. Đáng lẽ chư vị mới là người truyền pháp, nhưng thời Mạt pháp lại có tình trạng đảo lộn. Vì sự đảo lộn đó mà gọi là loạn. Không phải Bạch y đứng ra giảng pháp mà Chánh pháp hay Tượng pháp trở thành Mạt. Biểu hiện và tác nhân là hai thứ khác nhau. Đó là nói về nội giáo.

Về ngoại giáo, không thể không lấy Bạch y làm thầy. Ngoại giáo, tuy cần cho việc lợi tha, nhưng Tu sĩ dành thời gian cho ngoại giáo cũng có nghĩa là thời gian nghiên cứu kinh luận và công phu bị thu hẹp, việc chứng quả khó xảy ra. Đó là lý do nói Mạt.      

2/ Bạch y ngồi tòa trên, Tỉ kheo ở dưới. “Ngồi tòa trên” và “ở dưới” nói đây mang nghĩa “Bạch y tự xưng ta hiểu Đại thừa phải ở cư vị trên, còn Tỳ kheo hành pháp nhỏ đương nhiên ở vị thấp” [2], nên nói Mạt. Hoặc trong Phật sự, do uy lực và tài vật mà Bạch y ở thế thượng, Tỳ kheo ở thế kém. Sự đảo lộn đó cho thấy pháp của Như Lai ứng dụng vào đời sống thường nhật kém, nên nói Mạt.

3/ Tỳ kheo thuyết pháp thì chẳng hành, chẳng nghe. Bạch y thuyết pháp thì lại thuận hành. Trong việc giảng pháp và nghe pháp, đòi hỏi “Sở thuyết” phải có duyên với “Năng thuyết”, và pháp được thuyết phải đáp ứng được căn cơ và tính dục của người nghe. Bạch y thuyết chịu nghe chịu hành, vì pháp được thuyết phù hợp với tâm người nghe. Tức phần ứng cơ tốt. Nhưng pháp Phật không chỉ có khế cơ mà còn phải khế lý. Nếu không lìa lý mà thuyết thì coi như hàng Phật tử xuất gia dụng pháp không tốt như hàng tại gia, nên nói Mạt. Nếu lìa lý mà thuyết thì rơi vào cái loạn thứ (4) sau.

4/ Ma thuyết thì cho là chân đạo, chánh pháp của Phật thì cho là chẳng chân. Vì pháp ma thuyết đáp ứng được tâm trạng và tính dục của người nghe. Nhưng khế cơ thì có mà khế lý thì không. Nên nói Mạt.

Chúng sanh thích danh vọng tiền tài, nhưng không muốn nhọc lòng tu hành, làm phước, cũng không nắm đươc lý Nhân quả chi phối tới ba đời, không biết sung túc hiện tại là do cái nhân bố thí từ trước v.v… nên khi Ma nói “Không cần. Để ta cho cái phép là được” liền theo. Tuy lời nói sai với lý Nhân quả, nhưng vì đáp ứng được tính dục của chúng sanh, nên chúng sanh cho là chân.

Muốn vãng sanh Cực Lạc, nhưng Niệm Phật thấy nhọc, nhớ trước quên sau. Ma thuyết: “Không cần tự niệm. Chỉ cần nghe cái “chip” niệm, vãng sanh càng mau, vì niệm mà vô niệm”. Lời nói tuy trái lý, nhưng vì đáp ứng đúng tâm trạng của chúng sanh, nên được cho là chân.    

Thích làm Tổ thành Phật, nhưng chánh kiến tu hành không có, không muốn từ bỏ tham dục cũng như ngưng dứt dòng vọng niệm, thành khi Ma thuyết: “Pháp thân sẵn đủ trong mỗi người. Chẳng cần trừ vọng. Trừ, là pháp đối trị, chưa lìa nhị biên phân biệt, không thể thành Phật. Không nghe Tổ nói “Chẳng trừ vọng tưởng, chẳng cầu chân”?[3]. Tham, sân, si cũng chẳng cần diệt. Vì “Tánh của dâm nộ si là Phật tánh”[4] ”, liền cho là phải.  Lời Ma nói tuy không sai với kinh luận, nhưng Duyên khởi là thực lý chi phối thế giới này. Duyên nào có pháp đó. Pháp Phật lập ra là tùy duyên mà lập. Dùng không đúng duyên thì đề hồ thành độc dược.

Xưa, ngài A nan dụng pháp cho chúng sanh không đúng duyên, người phải tu Sổ tức lại dạy Quán bất tịnh, người phải dạy Quán bất tịnh lại dạy Sổ tức, nên không có kết quả.

Vua Trần Nhân Tông hỏi Tuệ Trung Thượng Sĩ: “Chỉ như gìn giữ giới hạnh trong sạch không chút sao lãng thì thế nào?“. Thượng sĩ trả lời: “Giữ giới cùng nhẫn nhục / Chiêu tội chẳng chiêu phước / Muốn biết không tội phước / Chẳng giữ giới nhẫn nhục”. Nói rồi căn dặn: “Đừng nói cho người không ra gì biết”[5]. Người không ra gì, là người mà việc trì giới và nhẫn nhục chưa thể thực hành, chưa được miên mật như Tổ Trúc Lâm. Trong khi pháp Thượng sĩ nói chỉ dành cho hàng mà giới không còn phạm và nhẫn đã thuần thục. Muốn được chỗ “không tội phước”, là chỗ lìa mọi chấp thủ, mọi nhị biên phân biệt,[6] thì “chẳng giữ giới cùng nhẫn nhục”. Vì giới và nhẫn tuy cần thiết cho việc tu hành, không thể không giữ, nhưng không nên chấp vào đó. Chấp, tức là trụ. Trụ, thì không thể chứng nhập tánh vô trụ. Vì thế, pháp đó chỉ dành cho hàng căn cơ mà việc giữ giới và nhẫn nhục đã thuần thục, không phải cho hàng tham dục còn đầy dẫy, nên nói: “Đừng nói cho người không ra gì biết”. Thành có bệnh thì phải dùng pháp đối trị, không thể dùng pháp dành cho người hết bệnh (hàng vô học)[7], bệnh càng thêm nặng. Không khác người bệnh mà đi uống nhân sâm, bệnh không lành còn tử vong.      

5/ Tỳ kheo chẳng trì giới luật, lưu dưỡng vợ con cùng tục không khác. Chỉ cần vướng vào các loại tham dục bình thường như ăn uống, ngủ nghỉ v.v… pháp Phật diễn nói đã thấy khó tiếp thu, huống là ái dục? Thân tâm không thể thanh tịnh, đạo vô thượng nhất định không thành. Hàng tại gia tu đạo xuất thế còn phải tránh xa các dục, huống là Tỳ kheo mà việc lìa ái dục đã trở thành giới luật? Đó là lý do nói pháp mạt.

Đó là 5 hiện tượng thường xảy ra vào thời Mạt pháp.

Cũng có 5 pháp khiến Chánh pháp không diệt ở thời Mạt pháp. Dụng được 5 pháp này thì có thể duy trì Chánh pháp vào thời Mạt pháp, ít nhất là cho bản thân mình.

1/ Chỉ y Chánh giáo tiến tu, xa lìa các thuyết tà lệch của tiểu thừa và ngoại đạo.

Chánh giáo, là loại giáo phù hợp với thực lý chi phối thế gian này.

Thực lý chi phối thế gian này là Duyên khởi, được triển khai thành Nhân duyên và Nhân quả. 

Các pháp ở thế gian đều theo duyên mà khởi. Vì thế tùy duyên mà pháp có giá trị. Không pháp nào mang tính phổ quát. Pháp Phật cũng vậy, được lập ra là tùy căn cơ của chúng sanh. Vì thế, Chánh giáo là loại giáo phải vừa mang tính khế cơ, vừa mang tính khế lý. Khế cơ, là ứng đúng căn cơ và tánh dục của chúng sanh mà thuyết. Khế lý, là dù theo duyên mà thuyết, cũng không được lìa tinh thần mà kinh luận đã nói.  

Cho nên, dù là giáo của Phật, nhưng khi ứng dụng vào duyên, nếu không đáp ứng đủ hai điều đó thì Chánh pháp cũng thành tà pháp. Đó là do không đủ trí tuệ trong việc dụng pháp mà chánh thành tà.

. Ứng với cái duyên chúng sanh chỉ thích hạnh phúc ở thế gian thì thuyết phần giáo liên quan đến Nhân Thiên thừa. Pháp dù biến hóa thế nào, cũng không được lìa Ngũ giới, Hiếu hạnh, Thập thiện hạnh… mà Nhân quả là lý chi phối tất cả.

. Ứng với cái duyên chúng sanh thích quả vị A-la-hán, thì thuyết phần giáo có liên quan đến Tứ đế, khổ, không, vô thường, vô ngã v.v… Biến hóa thế nào, cũng không được lìa việc trừ “tập” diệt “khổ”, mà liễu thoát sanh tử là đích đến.

. Ứng với cái duyên chúng sanh thích quả vị Bích Chi Phật, thì thuyết phần giáo có liên quan đến Thập nhị duyên sanh, khổ, không, vô thường, vô ngã… Biến hóa thế nào, cũng không được lìa việc phá trừ ba chi thọ, ái, thủ, mà đích đến là liễu thoát sanh tử, được quả vị Bích Chi Phật.

. Ứng với cái duyên chúng sanh thích vãng sanh Cực-lạc của Phật Di Đà, thì thuyết phần giáo có liên quan đến thế giới Di Đà và việc trì niệm danh hiệu Phật, quán tưởng hình tượng Phật v.v… Biến hóa thế nào, cũng không được lìa ba thứ Tín, Nguyện và Hạnh. Tín, là tin có cõi Phật Di-Đà, tin niệm Phật được nhất tâm bất loại nhất định sẽ về cõi đó. Nguyện, là nguyện vãng sanh Tây phương Cực-lạc. Hạnh, là phải tự mình niệm Phật, tùy lực tùy căn của mình mà niệm. Nếu không có Tín thì không đủ niền tin để niệm Phật. Không có Nguyện, thì không có gì có thể thành tựu, dù chỉ là việc bố thí bình thường.[8] Không có hạnh thì không do đâu hàng phục được dòng vọng tưởng tương tục, tâm khó tương ưng với cảnh giới Di Đà. Nếu nói máy niệm mà mình có thể vãng sanh Cực-lạc, đó là Ma nói không phải Phật nói.

. Ứng với cái duyên chúng sanh thích Phật quả, thì thuyết phần giáo có liên quan đến những việc như Phật tánh, tự lợi, lợi tha, phát bồ-đề tâm và thanh tịnh thân tâm bằng con đường Trung đạo. Kinh Pháp Hoa nói: “Vì các Bồ-tát, nhân Vô thượng chánh đẳng chánh giác mà nói Lục độ ba-la-mật, rốt ráo trí tuệ Phật”. Biến hóa thế nào, cũng không được lìa việc trừ bỏ vọng tưởng (là nhận ra được thực tánh của vọng tưởng), như Đại sư Tông Mật đã nói trong cuốn Nguồn Thiền: “Dứt vọng tưởng là chánh tu. Làm các điều lành là trợ tu”.

Pháp Phật cần dụng cho đúng duyên. Dụng pháp mà không đúng duyên, ứng cơ mà không khế lý, khế lý mà thiếu khế cơ thì thuyết chánh pháp thành tà pháp.

Nói: “Xa lìa các thuyết tà lệch của tiểu thừa và ngoại đạo”, thì “tà” là ứng với “ngoại đạo”. “Lệch” là ứng với “tiểu thừa”. Tiểu thừa là muốn nói đến các thừa nhỏ, chỉ cho Tiểu thừa và Trung thừa[9]. Sao gọi là thừa nhỏ? Vì lý chưa tận nên nói nhỏ, chưa dạy người được Niết-bàn vô sở trụ nên nói nhỏ.

Ngoại đạo mà nói “tà”, là chỉ cho những loại giáo xa lìa Nhân quả, lầm nhân lộn duyên, nếu chúng sanh theo đó mà tu thì rơi vào các đường khổ, nên nói “xa lìa...”.

Nhị thừa mà nói “lệch”, là khi người tu dừng trụ ở các quả vị La-hán và Bích Chi Phật, lấy đó làm Niết-bàn rốt ráo, tức lấy hóa thành làm bảo sở, lấy giải thoát cho riêng mình làm cứu cảnh, bỏ mất tâm Bồ-đề sẳn đủ trong mỗi người. Không phải phần giáo pháp cũng như pháp tu của Nhị thừa là sai trái. Vì dù là tu Đại thừa, cũng không ra ngoài việc trừ Tập, chứng Đạo. Chỉ là sâu hay cạn. Nhị thừa phá các Tập thuộc phiền não chướng. Đại thừa phá sâu vào phần Tập thuộc sở tri chướng. Nhị thừa, lìa nhị biên phân biệt thô. Đại thừa, phải lìa nhị biên phân biệt tế.

Về pháp tu, pháp của Nhị thừa hay Đại thừa đều dạy người tu bất động với tám gió,[10] căn không dính với trần v.v… Nói chung giáo của Nhị thừa và Đại thừa khác nhau ở phần tinh thần là chính. Nhị thừa được quả vị Giải thoát. Đại thừa lấy quả Bồ-đề làm Niết-bàn rốt ráo, trong đó bao gồm cả quả Giải thoát. Nghĩa là, quả vị chứng ngộ không phải một, nhưng pháp tu thì không khác.

Tùy bệnh tùy cơ mà dù tu Đại thừa, có khi vẫn phải học phần giáo của Nhị thừa, áp dụng pháp tu của Nhị thừa. Trong kinh Lăng Già Tâm Ấn, Đại sư Hàm Thị nói: “Bồ-tát trụ tướng trí tuệ mà vẫn dùng thiền tịch của Nhị thừa để trừ sạch pháp chấp vi tế. Đây là chẳng bỏ phương tiện mà chẳng chấp là thật pháp”[11].  

Nói “tiểu thừa”, còn mang nghĩa chấp pháp. Chấp pháp, là cho pháp mình tu là chân lý, đúng mọi lúc mọi nơi mà không thấy mặt Duyên khởi không tánh của vạn pháp, thành đối với những pháp còn lại đều thật tâm bài bác[12]. Vì thế, dù học pháp Đại thừa mà tâm chấp pháp quá nặng, chỉ thấy Đại thừa mới là pháp Phật nói, bài bác Nhị thừa, thì Đại thừa cũng thành tiểu thừa.

Tóm lại, thứ mà người tu phải xa lìa là những cái lệch của Nhị thừa và cái tà của ngoại đạo, không phải là chính Ngoại đạo hay Nhị thừa. Bởi những gì trong giáo pháp của chư vị, nếu là thiện pháp, thì chúng cũng chính là thiện pháp trong giáo pháp Đại thừa. Và đã học pháp Đại thừa thì phải nhớ đến tinh thần vô chấp của nó. Học và hành tất cả các thiện pháp mà không dừng trụ lưu giữ. Đó chính là pháp của Đại thừa.

Đã không trụ chấp thì ngay với pháp Đại thừa, cũng không nên chấp. Không cho Đại thừa mới là Chánh pháp nên học, còn Nhị thừa thì không đụng đến. Nói “Xa lìa” là xa lìa những cái lệch và tà, không phải xa lìa những cái không lệch không tà mà trị đúng bệnh của mình. Bởi trong Đại thừa có Nhị thừa. Trong Nhị thừa có Đại thừa. Đại thừa không lìa Nhị thừa. Nhi thừa không lìa Đại thừa. Vì chúng là pháp Duyên khởi. Vấn đề là phải dụng pháp cho đúng duyên. Có bệnh thì uống thuốc. Hết bệnh thì thuốc không dùng. Tránh tình trạng bệnh lành vẫn chấp thuốc, dụng pháp này lại bác pháp kia.

Pháp Phật không lỗi, không có gì để bài bác nếu chúng ta ứng dụng nó đúng duyên. Pháp trở thành lỗi là do sự cố chấp và dụng pháp không đúng duyên. Là do người không phải do pháp. Muốn hộ pháp được trường tồn ở thế gian này thì cần có cái nhìn Duyên khởi đối với các pháp. Biết pháp ứng cơ mà hiện thì cũng sẽ tùy cơ mà được lợi ích. Không sinh tranh cải, không khiến chánh pháp bị hủy diệt chỉ vì cái thấy hạn cuộc của mình.                 

2/ Thường hành nhẫn nhục, không sinh sân nhuế, công đức vang xa khiến người qui ngưỡng. Dù là tu Đại thừa hay Nhị thừa thì việc chính cũng là trừ bỏ tham, sân, si. Nghĩa là không để tham sân si làm chủ, dẫn dắt mình ra vào trong Lục đạo. Nói cách khác, là không để tham sân si thành tập nghiệp của mình. Tu Đại thừa,  là để nhận ra thực tướng của tham, sân, si. Muốn nhận ra được thực tướng của chúng thì trước cần làm cho chúng mất lực, hiện nguyên hình là vọng. Vì thế trong quá trình tu hành, người tu Nhị thừa hay Đại thừa đều phải hành nhẫn nhục, không để tham sân si tăng trưởng.

Trong việc lợi ích chúng sanh, nếu để tham và sân làm chủ thì việc lợi ích không thể thực hiện. Chúng sanh cang cường, không nhẫn nhục khó mà thành tựu hạnh lợi tha. Vì thế cần phải hành nhẫn nhục và không sinh sân nhuế.  

“Công đức vang xa, khiến người qui ngưỡng” là cái quả tất yếu của việc trừ bỏ tham, sân, si và hành nhẫn nhục. Việc trừ bỏ đó cũng là duyên khiến chúng sanh kính ngưỡng mà qui về học pháp.

3/ Đối với các vị có đức lớn ngồi ở tòa trên thì cung kính thuận sự, siêng cầu pháp yếu.

Kinh Pháp Hoa, phẩm Thường Bất Khinh nói: “Sau lúc Chánh pháp đã diệt, trong đời Tượng pháp, những Tỳ kheo tăng thượng mạn có thế lực lớn…”. Để sửa trị pháp tăng thượng mạn đó mà xuất hiện hình tượng Tỳ kheo Thường Bất Khinh. Tỳ kheo Thường Bất Khinh, chẳng chuyên đọc tụng kinh điển, chỉ làm một hạnh lễ lạy. Bất cứ khi nào thấy Tứ chúng, thảy đều đến lễ lạy mà nói: “Tôi chẳng dám khinh các ngài, vì các ngài sẽ thành Phật”. Trải qua nhiều năm, dù bị mắng nhiếc hủy phạm cũng chỉ một tâm đó. Khi sắp mất, trên hư không bỗng vang ra hai mươi nghìn muôn ức bài kệ Pháp Hoa, thảy đều nghe hết. Nghe rồi đều có thể thọ trì. Liền  được lục căn thanh tịnh v.v... Thì biết, tâm cung kính đối với tất cả chúng sanh cũng là một pháp tu. Vì nó là duyên giúp phá trừ ngã tướng. Người tu Chánh pháp cần y đó mà tu để tránh những điều sai lệch không đáng có.  

Thắng Man Phu Nhân, tuy là cư sĩ nhưng bà là một đại Bồ-tát thuyết pháp Đại thừa. Một trong 10 Đại nguyện của bà là: “Con từ hôm nay cho đến khi chứng quả Bồ-đề, đối với các bậc Sư trưởng chẳng khởi tâm kiêu mạn” thì biết việc tôn kính Sư trưởng cần thiết cho việc tu hành.

Hai hình tượng, một thuộc Tăng bảo, một thuộc Cư sĩ đều cho thấy, hạnh tôn kính người khác luôn cần thiết đối với một người tu, dù đó là xuất gia hay tại gia.  

Trong luận Tối Thượng Thừa của ngài Hoàng Bá, có người hỏi: “Thế nào là tâm ngã sở?” Hoàng Bá trả lời: “Là có chút tâm cho ta hơn người. Tự nghĩ ta hay như thế. Tâm ngã sở đó là bệnh trong Niết-bàn”. Đây nói “bệnh trong Niết-bàn” thì biết bệnh này khá phổ biến trong giới tu hành, nhất là với những người từng thủ chứng được chút gì.

Phu nhân biết mình có công đức và trí tuệ hơn người, bà cũng biết nếu không khéo, cái thấy hơn người đó sẽ làm phát sinh lòng kiêu mạn, là một loại phiền não chướng, bệnh trong Niết-bàn, thành “Chẳng khởi tâm kiêu mạn” trở thành một trong 10 đại nguyện của bà. Nguyện, vì lòng tha thiết đối với con đường Phật đạo. Nguyện, cũng là để chận đứng một thói xấu. Vì lời nguyện ngoài tác dụng biểu hiện sự phát tâm của mình, bản thân nó cũng tạo ra những duyên giúp hành giả thực hành được điều đã nguyện.

Đây không chỉ nói cung kính mà còn thuận sự và siêng cầu pháp yếu. Là đối với việc nhận pháp tu hành thì siêng tham vấn những chỗ chưa biết, để trí tuệ được phát triển, việc tu hành luôn tăng tiến. Với Phật sự, cũng khéo nghe làm không chống trái.   

4/ Đối với diệu pháp đã nghe, sinh sâu sự yêu thích, hoan hỉ phụng hành. Nói đến Diệu pháp, thì thường ai cũng nghĩ đến loại giáo pháp liễu nghĩa. Với hàng Nhị thừa chấp pháp thì cho pháp mình mới là Diệu pháp.

Với cái nhìn Duyên khởi không tánh, loại giáo pháp nào ứng đúng với căn cơ và tính dục của chúng sanh mà không lìa lý, gọi là Diệu pháp. Gọi Diệu, vì với pháp đó chúng sanh có thể thông hiểu và ưa thích. Hiểu, mới có thể theo đó mà hành. Thích, mới có thể thực hành đến nơi đến chốn. Vì thế dù là pháp tối thượng mà chúng sanh không hiểu, cũng không thể theo đó thực hành thì pháp đó, trong cái duyên của chúng sanh đó, chẳng còn là diệu pháp. Cho nên nói đến thực tướng của Pháp thì không bàn diệu hay không diệu, chỉ khi ứng duyên mới nói diệu hay không diệu. Vì thế, nói diệu hay không diệu là tùy pháp, tùy duyên. Pháp nào vừa khế cơ vừa khế lý thì pháp đó là diệu. 

Đây nói sinh sâu sự yêu thích, nghĩa là không phải chỉ thích mà còn thích sâu. Muốn thích sâu thì hiểu phải đi đôi với hành. Nghĩa là phải có thực hành ít nhiều phần giáo pháp mà mình đã học thì niềm tin mới được củng cố sâu đậm, nên nói hoan hỉ thực hành, là vui vẻ mà thực hành, thấy lợi ích cho mình và người mà thực hành.

5/ Với pháp Đại thừa, phương tiện diễn thuyết khiến người sơ tâm học tập, có chỗ y tựa tiến tu vào đạo.

Đây chỉ nói Đại thừa mà không nói đến Nhị thừa hay Nhân Thiên thừa, vì tính bao quát của nó. Ở mặt Lý, Đại thừa dẫn người đến phần lý tột cùng. Không chỉ dừng ở mặt hiện tượng Duyên khởi mà còn hiển bày bản chất của Duyên khởi. Ở mặt Sự, Bồ-tát đạo gồm đủ các hạnh từ Nhân Thiên thừa cho đến Lục độ Ba-la-mật của Đại thừa. Hành giả tu hành có thể tùy phần tùy lực của mình mà hành các hạnh. Ngoài ra phần giáo Tánh không duyên khởi được hiển bày qua các kinh luận Đại thừa, còn có thể giải quyết được sự bế tắt của triết học và khoa học,[13] đáp ứng được nhu cầu tri thức của thời đại, nên đây chỉ nói đến Đại thừa. Nói Đại thừa, nhưng là nói đủ các thừa.

Phương tiện diễn thuyết, là ứng cơ mà thuyết để người sơ cơ có thể theo đó học tập. Vì ứng cơ, nên Lý thì không hai mà pháp thì vô số. Nhưng muôn hình vạn trạng bao nhiêu, cũng không được lìa phần lý mà Phật đã nói.

Học Đại thừa, chỗ đến là quả vị Phật. “Nguyện đem công đức này / Hồi hướng khắp tất cả / Đệ tử và chúng sanh / Đều trọn thành Phật đạo”. Nhưng để đạt được quả vị đó, không phải ai cũng hành lục Ba-la-mật. Có người tham thiền, có người niệm Phật, có người tụng kinh, có người làm công quả ở các chùa, có người tham gia làm việc ở các bệnh viện hoặc nơi khốn khó v.v… Rất nhiều hạnh để làm. Tùy phần tùy lực mà làm. Làm thứ gì cũng được, miễn là thiện hạnh. Hành  rồi đừng quên lời hồi hướng “Nguyện đem công đức này / … /  Trọn thành Phật đạo” thì những Sự mình làm dù nhỏ nhặt, cũng không ngoài Lý mà Phật đã dạy. Lời nguyện đó có thể giúp mình tùy duyên mà bất biến. Đi đông, đi tây, lên núi, xuống biển… rồi cũng qui về một đích. Chỉ là hạnh có khác thì thời gian đạt quả có khác. Như Thích Ca và Di Lặc, thời gian tu hành có khác, rốt cuộc đều thành Phật đạo.     

Đó là 5 pháp mà Phật tử xuất gia hay tại gia đều nên y cứ thực hành, tùy căn tùy lực của mình mà hành ít hay nhiều, cạn hay sâu. Trong đó vừa có phần tự lợi, vừa có phần lợi tha. Duyên khởi, nên tùy phần tùy lực mà lúc thì ứng dụng phần tự lợi nhiều, lúc thì ứng dụng phần lợi tha nhiều, hoặc vừa tự lợi vừa lợi tha xen kẻ. Đó là những phương thức giúp Chánh pháp trường tồn ở thế gian. Cũng là cách hộ trì Chánh pháp không để mất trong thời Mạt pháp. 

---

[1] Tạm Tạng Pháp Số.

[2] Tam Tạng Pháp Số.

[3] Chứng Đạo Ca – Đại sư Huyền Giác.

[4] Kinh Duy Ma.

[5] Tuệ Trung Thượng Sĩ Ngữ Lục giảng giải – HT Thích Thanh Từ.

[6] Như Trung luận nói Bát bất, như trong Lăng già, Phật dùng 4 từ vô, bất, phi, ly đặt trước các việc muốn hỏi, để chỉ thẳng thực tướng của các pháp. “Không tội phước”, là muốn nói đến thực tướng của tội và phước.

[7] Đại sư Huyền Giác nói: “Vô vi nhàn đạo nhân. Chẳng trừ vọng tưởng chẳng cầu chân”. Chẳng trừ vọng chẳng cầu chân là của hàng vô vi tuyệt học, không phải là pháp dành cho hàng còn đầy dẫy tham sân si.

[8] Tăng Nhất A Hàm quyển 3 – phẩm Thiên Tử Mã Huyết Hỏi Về Bát Chánh.

[9] Các khái niệm được dùng đây là y theo sự phân chia của chư Tổ sư như ngài Hiền Thủ v.v… mà nói, không phải là ý của người viết.

[10] Kinh Tăng Nhất A-hàm quyển 3 – Phẩm Kết Cấm.

[11] Kinh Lăng Già Tâm Ấn – HT Thích Thanh Từ dịch.

[12] Đây nói “thật tâm”. Vì vẫn có chư Thiện tri thức dùng nó như một loại phương tiện, giúp chúng sanh dụng pháp được đúng cơ của mình.  Vì thế cần tránh việc nhìn tướng mà phán xét.

[13] Điển hình là kinh Bát Nhã, luận Trung quán v.v…  Đạo Vật Lý – Tác giả Capra – Tiến sĩ Nguyễn Tường Bách dịch nói được phần nào về mối liên hệ giữa các bài kinh đó với nền Vật Lý hiện đại.